فرهنگ بومی مردم کردستان

هه لپرکی کردی | رقص کردی

رقص کردی یا هه لپرکی به مجموعه‌ای از رقص‌ها گفته می‌شود که بخشی از آیین‌های نمایشی کردها به‌شمار می‌آید. اکثر رقص‌های کردی به صورت گروهی و به شکل حلقه‌ای ناکامل اجرا می‌شود که از رقصندگان زن و مرد تشکیل شده که پنجهٔ دست‌های خود را به هم گره زده‌اند و از چپ به راست در حال حرکت هستند. اولین نفر سمت راست گروه با دستمالی در دست وظیفهٔ هدایت و هماهنگ‌کردن حرکت بقیه رقصندگان را به عهده دارد و سرعت و ریتم و شور رقصندگان بستگی به هدایت او دارد. رقص‌های کردی از نظر مناسبت به سه دسته رقص شادی، رقص سوگواری و رقص جنگی تقسیم می‌شوند.

جشن نوروز کردستان

جشن نوروز در برخی از روستاهای کردستان در اوایل اسفندماه برگزار می‌شود و رفته رفته تا پایان این ماه روستاهای دیگری نیز به ویژه در منطقه هورامان این جشن را برپا می‌کنند، اما جشن اصلی نوروز همان غروب روز پایانی اسفندماه است که در همه مناطق کردستان برگزار می‌شود. برافروختن آتش و هه‌لپرکی کُردی از آداب اصلی گرامیداشت جشن نوروز در منطقه کردستان محسوب می‌شود و مردم این منطقه با پوشیدن لباس‌های محلی رنگارنگ در این جشن حضور می‌یابند. در گذشته در میان کُردها رسم بوده که پوست برخی از حیوانات ذبح شده مانند گاو و گوسفند را می‌آوردند و در آن می‌دمیدند، سپس آویزان می‌کردند تا خشک شود و در واقع به شکل بادکنک امروزی درآید که اکثرا در قصابی‌ها آن را برای شب نوروز می‌فروختند. مردم کردستان یک روز مانده به تحویل سال به سر مزار مردگان خود می‌رفتند و فاتحه‌ای نثار روح درگذشتگان می‌کردند. بردن عیدانه برای نوعروس‌ها و دختران نامزد کرده، پختن تخم مرغ و تزیین آن ها با پوست پیاز یا رنگ‌های رنگرزی، بردن لباس نو برای خانواده‌های عزادار، به دیدن بزرگان قوم رفتن، خوردن رشته پلو در روز عید از دیگر رسم‌های مردم کردستان در جشن نوروز بوده‌است. برپا کردن سفره هفت سین در گذشته‌های دور در منطقه کردستان مرسوم نبوده و از زمان صفویه به بعد در فرهنگ بومی کردستان رواج پیدا کرده‌است.

چهارشنبه‌سوری (چوار شمبو) کردستان

مراسم چهارشنبه‌سوری در استان کردستان علاوه بر برافروختن آتش و پریدن از روی آن، شامل رسم و رسومات دیگری نیز است. برافروختن آتش درون کوزه سفالی، خارج کردن عروسک بلاگردان از خانه، شکستن کوزه قدیمی آب، اسپند دود کردن، تخم‌مرغ شکستن، شال‌اندازی، فال‌گوش ایستادن و قاشق‌زنی کارهایی ست که در شب چهارشنبه‌سوری در مناطق کردنشین ایران صورت می‌گیرد. در فرهنگ چهارشنبه‌سوری کردی مقداری پیاز، چند جفت جوراب و چند ظرف شکسته نیز بیرون می‌ریزند. این کارها به منظور دور شدن از چشم بد از اعضای خانواده صورت می‌گیرد. فال کوزه، آش شب چهارشنبه‌سوری و از همه مهمتر هه‌ڵپه‌رکێ یا رقص محلی کردستان از دیگر آداب چهارشنبه‌سوری در مناطق کردنشین ایران و جزیی از فرهنگ بومی کردستان است.

کوزه‌شکنی کردستان

مردم کردستان مقداری خاکستر آتش به عنوان نماد بدبختی، مقداری نمک به عنوان نماد چشم بد و یک سکه به عنوان نماد فقر را در یک کوزه سفالی قرار می‌دهند. سپس هر یک از اعضای خانواده کوزه را سه بار دور سر خود می‌چرخاند تا بدشانسی را از بین ببرد. آخرین نفر آن را به پشت‌بام می‌برد و به کوچه می‌اندازد که انگار همه بدبختی و چشم بد و بیچارگی با آن از بین می‌رود. این رسم که بخشی از فرهنگ بومی کردستان است در چهارشنبه‌سوری، آخرین سه‌شنبه شب قبل از سال نو انجام می‌شود.

قاشق‌زنی کردستان

در مراسم قاشق‌زنی، که بخشی از فرهنگ ایرانیان است، دخترها و پسرهای جوان، چادری بر سر و روی خود می‌کشند تا کسی آن‌ها را نشناسد، سپس با یک قاشق و یک کاسه مسی به دست، درب خانه همسایگان می‌روند. صاحبخانه‌ها در کاسه‌های آن‌ها پول، شکلات، شیرینی و آجیل می‌ریزند. آیین قاشق‌زنی احتمالاً نشات گرفته از این عقیده است که روح اموات، در آخرین چهارشنبه سال، به میان زندگان بازگشته و به شکل افرادی که رویشان پوشیده‌است به خانه بازماندگان سر می‌زنند. به این ترتیب صاحبخانه‌ها با دادن هدیه، مطمئن می‌شوند که اگر روح عزیزانشان در میان جوانان درب خانه آنها است، به آنها غذا و محبت نثار کرده‌اند و نشان داده‌اند که به یاد آنها هستند. این رسم که شبیه به هالووین است در اکثر شهرهای کردستان از جمله سنندج و مریوان برگزار می‌شود.

بیشتر بدانیم: رسم و رسومات هالوین در کشورهای مختلف

فالگوش کردستان

در فال‌گوشی دختران جوان نیت می‌کنند و پشت دیواری می‌ایستند و به سخن رهگذران گوش می‌دهند. بعد از آن با تفسیر این سخنان پاسخ نیت خود را می‌گیرند. در صورت شنیدن مطالب خوب، اعتقاد بر این است که آرزوهای آنها برآورده می‌شود. اگر چیزهای غم‌انگیزی بشنوند، ممکن است آرزوهایشان برآورده نشود. فالگوشی در چهارشنبه‌سوری، آخرین سه‌شنبه شب قبل از سال نو انجام می‌شود و جزو فرهنگ بومی مردم کردستان است.

شال‌اندازی کردستان

در شال‌اندازی، مردم شال‌ها را گره می‌زنند تا شال بلند رنگارنگ درست کنند. سپس روی پشت بام خانه‌ها می‌روند تا شال بلندشان را به درب خانه‌ها بیندازند. صاحبخانه مقداری شکلات، آب‌نبات یا پول در شال می‌گذارد. پس از بیرون کشیدن شال از پشت بام، سال آینده را با آنچه در شال یافته می‌شود، تفسیر می‌کنند. اگر در شال نان بیابند یعنی سالشان پربرکت خواهد بود. اگر شیرینی در آن باشد سالشان پر از شادی خواهد بود. اگر انار در آن بیابند به احتمال زیاد در آینده فرزندان زیادی خواهند داشت و گردو به این معنی است که عمر طولانی خواهند داشت. بادام و فندق به معنای استقامت و صبر در مواجهه با مشکلات است. کشمش به معنای سال پر برکت و سکه‌های نقره نشانه یک زندگی زناشویی شاد است. به نظر می‌رسد که شال‌اندزی یک راه غیرمستقیم برای فال‌گیری بوده‌است که در آخرین سه‌شنبه قبل از سال نو ایرانی برگزار می‌شد. مردم قبل از شال‌اندازی در بام‌های خود آتش می‌افروزند.

شب یلدا کردستان

شب یلدا یا انقلاب زمستانی، معادل بلندترین شب سال است و در خیلی از کشورها محترم شمرده می‌شود. این جشن ایرانی هر ساله در شب 30 آذر برگزار می‌شود. خوردن هندوانه، انار و آجیل، خواندن شعر حافظ و شاهنامه، گرفتن فال حافظ و بکارگیری رنگ قرمز در طراحی کرسی یلدا، از ویژگی‌های این جشن است. در زمان‌های قدیم، استفاده از کرسی برای گرم کردن خانه و دور کرسی نشینی معمولا از شب یلدا، شروع می‌شد و اعضای خانواده، دور کرسی که روی آن را میوه و آجیل پوشانده بود، می‌نشستند. نماد کرسی در شب یلدا، به معنای شروع روزهای خیلی سرد است. خوردن هندوانه نشان دهنده خداحافظی با فصل گرما و پیشوازی از زمستان است. شب یلدا در استان کردستان «شه‌و چله» (شب چله) یا «شه‌و زمسان» (شب زمستان) نام دارد. مردم کردستان در این شب علاوه بر جافظ و شاهنامه‌خوانی، کتاب‌های گلستان و بوستان سعدی و اسکندرنامه نیز می‌خوانند و بزرگترها برای کودکان قصه و خاطره تعریف می‌کنند. مردم کردستان علاوه بر انار و هندوانه، خربزه ترش یا کالَک تورش نیز سر سفره یلدای خود قرار می‌دهند و بعد از صرف شام، آن را میل می‌کنند. انواع دلمه از غذاهای متداول کردها در شب یلدا است.

بیشتر بدانیم: رسم و رسومات یلدا در اسکاتلند

مراسم پیر شالیار اورامان

مراسم بسیار زیبا و سنتی پیر شالیار در روزهای ۱۵ بهمن و ۱۵ اردیبهشت در اورامان مریوان برگزار می‌شود. نقل است که عارفی به نام پیر شالیار چنان جایگاهی در پیش خداوند داشته که آوازه‌ی معجزاتش در سرزمین‌های دور هم پیچیده بوده است. در این بین دختر حاکم بخارا که نه می‌شنیده و نه قدرت تکلم داشته، برای گرفتن شفا به سمت محل اقامت این فرد بزرگوار به راه می‌افتد، در راه گوش‌هایش شنوا می‌شود و زمانی هم که می‌رسد، زبانش به سخن باز می‌شود! از آن رو با پیرشالیار ازدواج می‌کند و سالروز عروسی آن‌ها را هر سال مردم کردستان به باشکوه‌ترین شکل ممکن برگزار می‌کنند. این مراسم که جزیی از فرهنگ بومی مریوان محسوب می‌شود، با شب‌نشینی، دف‌زنی، قربانی کردن، رقص صوفیانه و دعا خواندن همراه است.

میر نوروزی (میر میرین) کردستان

یکی از رسم‌های کردها در عید نوروز، مراسم میر میرین یا میر نوروزی است که برنامه‌ای شاد و مفرح است. در این مراسم فردی عامی از میان مردم به پادشاهی انتخاب می‌شود و بر تخت می‌نشیند و یکسری افراد دیگر، کهن وزیر، وزیر دست راست، وزیر دست چپ، میرزا، دژخیمان و دلقک او را تشکیل می‌دهند. میرنوروزی احکام و فرمان‌های عجیب غریبی صادر می‌کند و هرکس اجرا نکند تنبیه می‌شود. کهن وزیر کارش گره‌گشایی از دشواری‌های مردم است و وزیر دست راست و دست چپ فرمان‌های میر نوروزی را به مردم می‌رسانند. میرزا فرمان‌ها را می‌نویسد و دژخیمان جامه‌‌های سرخ می‌پوشند. دلقک لباسی از پوست گوسفند به تن می‌کند، زنگوله‌هایی به جامعه‌اش آویزان می‌سازد، گیوه‌ای به پا می‌کند و نمایش‌های خنده‌آوری در می‌آورد. از آنجا که مریوان به عنوان شهر خواستگاه گیوه انتخاب جهانی شده‌است، گیوه در فرهنگ بومی مردم کردستان جایگاه ویژه‌ای دارد.

بوکه‌بارانه (عروس باران) کردستان

آیین زیبای باران‌خواهی یكی از سنت‌های قدیم ایران به ‌عنوان میراث ناملموس در سال 2014 میلادی نامزد ثبت جهانی در یونسكو شد. این آیین در مناطق كردنشین با عنوان 'بووكه‌ بارانه' (عروس باران) در زمان خشكسالی برگزار می‌شود. بوكه بارانه (ایزدبانوی آب‌ها) در واقع نام عروسكی چوبی به شكل صلیب است که با پارچه‌هایی با رنگ‌های شاد پوشانده می‌شود. این عروسک نمادی برای دفع بلای خشكسالی می‌باشد. آیین بوکه‌بارانی با شركت كودكان و بویژه دختر بچه‌ها و به صورت دسته‌جمعی برگزار می‌شود. دسته‌های 15 الی 20 نفری از كودكان بووكه بارانه را در كوچه‌های روستا می‌گردانند و با زدن در خانه‌ها وارد حیاط شده و همه با هم شروع به خواندن شعری زیبا می‌كنند. یكی از افراد خانواده هدایایی از جمله تخم‌مرغ، پول و یا گردو را در بین كودكان تقسیم می‌كند، سپس مقداری آب را روی بووكه بارانه می‌ریزد و چند سنجاقك روی دستمال و یا قسمتی از لباس بووكه بارانه می‌زند. با رفتن بووكه بارانه به هر خانه، كودكان آن خانه نیز به كاروان عروس باران ملحق می‌شوند. كاروان بووكه بارانه سپس به مسجد روستا، یا یكی از اماكن مذهبی می‌رود و همه با هم برای بارش باران دعا می‌خوانند و سرانجام هدیه‌های بووكه بارانه را در بین خود تقسیم می‌کنند. بووكه بارانه در طول میسر حركت و حتی پس از پایان این آیین از احترام خاصی برخوردار است و پارچه‌ها و سنجاقك‌هایی كه به وی هدیه شده را، كسی نمی كند و تا بارش باران همچنان به صورت ایستاده، در مكانی از وی نگهداری می‌شود. محققان این عروسک چوبی و این آیین کهن را نمادی از آناهیتا (ایزدبانوی آب‌ها) می‌دانند و قدمت این مراسم را به زمان زرتشت نسبت داده‌اند.
شعر بووکه بارانی: عروس باران آب می‌خواهد، آب را برای غلات می‌خواهد، تخم تازه مرغ را می‌خواد، سنجاقك دختران دم بخت را می‌خواهد.

فرهنگ بومی گیلان، آیین باران‌خواهی

جشنواره هزار دف پالنگان

دف یکی از سازهای عرفانی است که در میان مردم کًرد از جایگاه بالایی برخوردار است و در مراسم آیینی و عرفانی نواخته می‌شود. سنندج مرکز استان کردستان، به عنوان پایتخت دف جهان شناخته می‌شود و تلاش است که دف‌نوازی این خطه به عنوان یک میراث معنوی ثبت جهانی شود. مردم کردستان به مناسبت‌های مختلف مانند میلاد رسول اکرم، عید فطر، جشن نوروز، مولودی‌خوانی و مراسم پیر شالیار، دف‌نوازی فوق‌العاده زیبایی را به نمایش می‌گذارند. همزمان با آغاز ماه ربیع‌الاول در مساجد، خانقاه‌ها، تکایا و دیگر نقاط شهری و روستایی آیین مولودی‌خوانی و دف‌زنی دسته‌جمعی برگزار می‌شود. اجرای همزمان هزار نفر دف‌نواز بی‌نهایت تماشایی و جذاب است که در جشنواره دف‌زنی سنندج، مردم این ناحیه به زیبایی هر چه تمام‌تر آنرا اجرا می‌کنند. در این برنامه مردم سنندج، اعم از مرد و زن با پوشیدن لباس کُردی و دف در دست، نواهای اصیل خانقاه را اجرا می‌کنند. جشنواره هزار دف پالنگان که به مناسبت عید فطر برگزار می‌شود فوق‌العاده ست. مولودی‌خوانی، مداحی و قرآن‌خوانی با خواندن اشعار به زبان‌های عربی، کُردی و فارسی همراه است.

جشنواره انار اورامان

همه ساله همزمان با فصل برداشت انار، مراسم شکرگزاری برداشت انار در تعدادی از شهرهای ایران برگزار می‌شود که یکی از بزرگ‌ترین آنها، جشنواره انار اورامانات است. انار که در گویش محلی "هه نار" گفته می‌شود، یکی از باکیفیت‌ترین محصولات کشاورزی منطقه اورامان کردستان می‌باشد که علاوه بر مصرف داخلی، به سایر نقاط کشور و عراق نیز صادر می‌شود. این جشنواره در روستاهای اورامان به زیبایی هر چه تمام‌تر برگزار می‌شود. انارهای خوش‌رنگ در ظرف‌های زیبا در معرض دید مردم قرار می‌گیرد. زنان کرد با پوشش محلی زیبای خود در جشنواره شرکت می‌کنند و مردم روستا با شادمانی برای برگزاری مراسم تلاش می‌کنند. این جشنواره نه تنها باعث رونق صنعت گردشگری در منطقه کردستان می‌شود بلکه می‌تواند باعث رشد رونق اقتصادی منطقه نیز بشود. علاوه بر آن فرصتی برای معرفی فرهنگ زیبا و غنی کردها است. آشنایی با انواع فراورده‌های انار، معرفی صنایع دستی مریوان و آشنایی با دیگر محصولات کشاورزی این منطقه، از دیگر اهداف جشنواره هستند. علاوه بر اورامان، در شهرستان پاوه استان کردستان نیز جشن انار برگزار می‌شود.

جشنواره تئاتر خیابانی مریوان

همه ساله جشنواره تئاتر خیابانی با شکوه و عظمت فراوان در شهر زیبای مریوان برگزار می‌شود. این جشنواره در راستای ارتقای تئاتر خیابانی ایران و حمایت از تولید آثار نمایشی برای اجرا در خارج از صحنه‌های معمول برگزار می‌شود. تقویت امید و افزایش نشاط اجتماعی، تقویت انگیزه همدلی و مشارکت اجتماعی، ایجاد امکانی برای تبادل تجربه‌های نو و دانش تئاتر در میان هنرمندان کشور از اهداف برگزاری این جشنواره است.

جشنواره بازی‌های بومی مریوان

جشنواره بین‌المللی بازی‌های بومی که هر سال در مریوان استان کردستان برگزار می‌شود میزبان تیم‌‌هایی از کشورهای عراق، آذربایجان، گرجستان و ایران است. در این جشنواره، تیم‌های شركت كننده بخشی از بازی‌های بومی و محلی خود را عرضه می‌کنند. بازی‌های محلی کردستان شامل زوران (کشتی محلی)، کشتی چوخان، طناب‌کشی، چوب کشی، غاز قلنگ، دورپا، هفت‌سنگ و هه‌لپه‌رکی می‌باشد. اجراهای زیبای هه‌لپركی كردی به همراه موسیقی فولكلور كردی، لباس‌های یكدست زیبا و رنگارنگ اقوام ایران زمین به همراه آلات موسیقی آنها از جاذبه‌های این جشنواره است. آیین پایانی این جشنواره در كنار دریاچه زیبای زریبار برگزار می‌شود.

مراسم سمنو پزان کردستان

در کردستان همانند دیگر شهرهای ایران برای برگزاری عید نوروز مراسم سمنوپزان برگزار می‌شود. از نیمه اسفندماه زنان کورد، گندم و دانه کنجد را چند روز در آب خیسانده و در دیگ‌های بزرگی می‌پزند. آماده کردن سمنو معمولا در 15 روز انجام می‌گیرد. اهالی معتقدند که سمنو مهریه حضرت فاطمه است. این مراسم در قدیم، مراسمی زنانه بود. زنان دور سمنو جمع می‌شدند، هلهله می‌کردند و به رقص کردی می‌پرداختند. اما در حال حاضر این آیین بیشتر تبدیل به مراسم دعا و روضه شده‌است.

سیزده بدر کردستان

مردم استان كردستان، مانند بقیه مردم ایران، روز سیزده فروردین را همراه با خانواده و اقوام نزدیک خود، خارج از خانه سپری می‌کنند. در این روز دشت‌ها، حاشیه رودخانه‌ها و دامنه كوه‌ها، مملو از جمعیتی می‌شود که تصمیم گرفته‌اند سیزده خود را بدر کنند. متداول‌ترین غذای كُردها در سیزده بدر دلمه است که خانم‌های كردستانی از چند روز قبل، مقدمات طبخ آن را فراهم می‌کنند. یکی از تفریحات خانم‌های کردستان، در روز سیزده بدر، جستجو برای یافتن گیاهان خودرو است که هم مصرف دارویی دارند و هم در طبخ غذاها بکار می‌روند. گیاهان محلی آب پز شده از پرطرفدارترین غذاهای مردم كردستان در فصل بهار است. یکی از رسم‌های مردم کردستان در روز سیزده بدر، این است كه قبل از بازگشت به خانه اقدام به جمع كردن سیزده سنگریزه، خواندن دعای رفع نحسی و پرتاب سنگریزه‌ها به پشت سر خود است. آنها اعتقاد دارند که با پرتاب این سنگریزه‌ها به پشت سر و همزمان خواندن دعا، نحسی‌ها و مشكلات از زندگی‌شان رفع می‌شود. انجام بازی‌های قدیمی، خوردن تنقلات، دعا خواندن هنگام سبزه گره زدن و سپردن سبزه به آب از دیگر آداب روز سیزده بدر در کردستان است.

رسم ازدواج در کردستان

مراسم عروسی کردها یکی از جذاب‌ترین و پرهیجان‌ترین رسم‌های ازدواج در ایران است که بین 3 تا 7 روز طول می‌کشد. یکی از نکات جالب و شاید عجیب در مورد کردها این است که پیرزن‌های کرد به اندازه یک دختر جوان، شور و حال و انرژی دارند و به مراسم عروسی، حس و حال فوق‌العاده‌ای می‌بخشند. به طوری که حمام، آرایش و آماده کردن عروس برای رفتن به منزل داماد، بر عهده پاخسو که یکی از پیرزن‌های طایفه داماد است می‌باشد. مراسم روز عروسی از صبح تا شب ادامه دارد و علاوه بر رقص‌های گروهی، شامل اسب‌ سواری، تیراندازی و جشن سورناچی‌ها نیز است.

زبان مردم کردستان

زبان مردم کردستان کردی است که در مجموعه زبان‌های گروه هند و اروپائی قرار می‌گیرد. این زبان دارای انواع لهجه‌ها می‌باشد به طوری که مردم شهرستان‌های سقز، بانه و بخشی از مریوان با لهجه سورانی، مردم سنندج، دیواندره، کامیاران و بخش دیگری از مریوان با لهجه اردلانی، مردم قروه و بیجار با لهجه کلهری و مناطق اورامان و سروآباد با لهجه یخورامی که تشابه زیادی با زبان زرتشت دارد، صحبت می‌نمایند.